Natuurlijke systemen versus menselijke systemen

Als we kijken naar duurzaamheid, dan spelen termen als circulaire economie, klimaat, energietransitie, biodiversiteit en ook sociale duurzaamheid een rol. Los van elkaar zeggen deze termen echter weinig over dit complexe en integrale begrip. Vanwege deze complexiteit verloopt de implementatie van duurzaamheid vaak nog moeizaam. In projecten worden duurzaamheidsmaatregelen al wel meegenomen, maar hoe duurzaamheid integraal in een project of systeem wordt geïntegreerd, met ook daadwerkelijk duurzame resultaten, is vaak nog een grote uitdaging. Om dit integraal te ontwikkelen, is het essentieel om anders te kijken naar systemen. Zonder een andere visie, blijven we immers problemen oplossen met dezelfde visie waarin we deze gecreëerd hebben. En dat werkt uiteraard niet.*

Hierbij moeten we ons realiseren dat de aarde het meest fundamentele systeem is waar we als mensen mee te maken hebben. De aarde zelf heeft tal van systemen ontwikkeld die uitstekend voldoen voor allerlei levensvormen, waaronder voor onszelf. Onze visie op het ontwikkelen van duurzame systemen zou dus ook vanuit dit systeem moeten ontstaan. Als enige diersoort op aarde, zijn wij als mensen in staat onze eigen systemen te ontwikkelen. Hierbij denken we vaak niet na over hoe de natuurlijke systemen daaromheen functioneren en wat de impact is van onze menselijke systemen op dit natuurlijke systeem. Indien we niet in staat zijn onze menselijke systemen te integreren met ons natuurlijke systeem, zullen we nooit tot een duurzame en toekomstbestendige samenleving komen. Te bedenken hoe wij beter kunnen aansluiten bij de natuurlijke systemen die onze aarde al rijk is, is dus een eerste stap in de richting van duurzame systeemontwikkeling.

Duurzaamheid als kritische succesfactor

Bij Dutch Boosting Group ontwikkelen we complexe systemen op basis van de beproefde methode SE, systems engineering. Een methode die ervoor zorgt dat de meest ingewikkelde ruimtelijke systemen (wegen, bruggen, dijken enzovoorts) effectief gemanaged en tot een goed einde gebracht kunnen worden. Maar hoe integreren we duurzaamheid nu binnen dit systeem? Als we kijken naar de basis van SE (afbeelding 1), dan zien we dat alles begint bij de klantvraag. Op basis van de klantvraag definiëren we eisen, stellen we missie, visie en ambitie vast en definiëren we projectdoelstellingen en topeisen. De klantvraag zorgt dus voor de input binnen een project. Is de klantvraag (input) niet duurzaam, dan kan de output uiteraard ook nooit duurzaam worden. Alles heeft dus te maken met hoe we onze systemen benaderen.

Op dit moment komt duurzaamheid vaak voor in de lijst van eisen binnen een project. Maar willen we echt duurzame systemen ontwikkelen, dan zou duurzaamheid niet alleen voor moeten komen in dit eisenpakket, maar daar nog zelfs aan vooraf moeten gaan. Duurzaamheid zou een kritische succesfactor moeten worden voor ieder project. Het zou dus al in de klantvraag leidend moeten zijn. Dat betekent dat we iedere missie, iedere doelstelling en iedere stap die daarna komt, altijd moeten toetsen aan het criterium duurzaamheid. Alleen op die manier zorgt de juiste input ook voor de juiste output van een project. Een duurzame visie zou dus op de plaats van de klantvraag moeten komen. Maar betekent dat dat de behoefte van de klant naar de achtergrond verdwijnt? Om die vraag te kunnen beantwoorden, moeten we eerst kijken naar wat duurzaamheid eigenlijk is.

Waaruit bestaat duurzaamheid?

Om duurzaamheid te kunnen integreren binnen SE, is het uiteraard van groot belang dat we een goed idee hebben van wat duurzaamheid nu eigenlijk ís. Volgens de VN-commissie Brundtland uit 1987 kent duurzaamheid de volgende definitie: ‘een ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generatie, zonder de behoeften van toekomstige generaties, zowel hier als in andere delen van de wereld, in gevaar te brengen’. De definitie is volledig, maar ook erg abstract.

Duurzaamheid wordt vervolgens vaak uitgewerkt op basis van People, Planet, Profit, ofwel: Society, Environment en Economy-benadering (afbeelding 2). Het is een eerste grove uitwerking van de definitie, opgedeeld in drie pijlers. Society staat voor menselijk welzijn, Environment voor behoud van onze leefomgeving (en alles wat daarbij komt kijken), en Economy voor de gegenereerde welvaart (een product, systeem of project) dat wordt ontwikkeld en/of in gebruik is.

De visie van afbeelding 2 suggereert dat de drie pijlers willekeurig op elkaar te plakken zijn. Een benadering die beperkt inzicht geeft in hoe de drie duurzaamheidspijlers zich in realiteit tot elkaar verhouden. Behalve op deze definitie, kunnen we (meer recent) onder andere teruggrijpen op de duurzame ontwikkelingsdoelen van de Verenigde Naties. Hierin zien we 17 doelen (SDG’s), die te verdelen zijn in drie aspecten
van duurzaamheid: people, planet & profit, ofwel society, environment en economy (natuur, maatschappij en economie). Wanneer we kijken naar de 17 SDG’s, dan vallen onder andere schoon water (6), klimaatactie (13), leven op het land (14) en leven op het water (15) onder natuur. Geen armoede (1), geen honger (2) en goede gezondheid en welzijn (3) vallen (onder andere) onder maatschappij en eerlijk werk en economische groei (8), industrie, innovatie en infrastructuur (9) en verantwoorde consumptie en productie (12) onder economie.

Wat we veel zien gebeuren, is dat bedrijven en organisaties een aantal van deze SDG’s (sustainable development goals) uit de lijst pikken, om hier hun duurzame ambities aan op te hangen. Ze leggen hierbij veel focus op die specifieke doelen en gaan daarbij uit van een visie zoals die is weergegeven in afbeelding 2. Daarin zien we dat natuur, maatschappij en economie slechts op bepaalde punten overlap vertonen, maar vooral als drie losse elementen gezien worden. Wij denken echter dat alle SDG’s samenhangen en feitelijk niet zonder elkaar ingezet kunnen worden. Deze visie wordt zichtbaar gemaakt in afbeelding 3:

Deze afbeelding geeft veel beter inzicht in de onderlinge relaties tussen de drie pijlers. Deze laat namelijk zien dat onze leefomgeving (environment/natuur) een voorwaarde is voor ons mensen (society/maatschappij) om te overleven. Ofwel: zonder een gezonde leefomgeving is een gezonde maatschappij onmogelijk. De volgende relatie bestaat tussen maatschappij en economie. Ook hier maakt de afbeelding een fundamentele relatie inzichtelijk. Zonder een gezonde maatschappij, geen florerende economie. Het is een essentiële blik om een ontwikkeling vanuit een gefundeerd duurzaam perspectief te benaderen. Alle SDG’s kunnen op deze manier immers vanuit een gefundeerde benadering meegenomen worden bij de ontwikkeling van duurzame systemen.

Vervolgens is het mogelijk om vanuit deze benadering uitgangspunten op te stellen die de duurzaamheidsbenadering meer kracht geven:

Natuur: de leefomgeving (klimaat, biodiversiteit) dient op middel- tot lange termijn, direct en indirect, te worden versterkt ten opzichte van de huidige situatie.

Maatschappij: menselijk welzijn verbeteren is, met uitgangspunt 1 als voorwaarde, het doel.

Economie: de economie, ofwel de ontwikkeling van welvaart, is slechts een middel om de twee uitgangspunten hierboven te behalen.

Als we deze uitgangspunten toepassen op de 17 SDG’s van de Verenigde Naties, komen we tot het volgende model (afbeelding 4):

In deze afbeelding wordt eveneens duidelijk dat we alleen door coöperatief en integraal te handelen (SDG 17: partnerschap om doelstellingen te bereiken), duurzaamheid op alle aspecten kunnen verankeren binnen ons denken en doen.

Materialen en energie

Nu we hebben betoogd dat in onze opinie alle SDG’s met elkaar samenhangen en hoe die samenhang eruit ziet, is het van belang dat we definiëren welke beslissingen concreet bijdragen aan deze duurzame missie. We hebben gezien dat alles begint met een gezonde planeet (natuur/environment), maar wat ligt er aan de basis van een gezonde leefomgeving? Met andere woorden: welke factoren zijn van belang wanneer we deze beslissingen nemen? Ons hele universum bestaat in de basis uit niets anders dan materie en energie. Overwegingen met betrekking tot materialen en energie, vormen dan ook de basis als we duurzaamheid willen integreren binnen onze systemen. De manier waarop we binnen een project materialen en energie inzetten, bepalen in de kern hoe duurzaam onze systemen worden. Dat begint al met de vraag waarvóór we materialen en energie in willen zetten. Een voorbeeld: een veel gebruikte elektrische auto verbruikt vier keer zoveel energie per jaar als een gemiddeld huishouden. Daarmee zijn we geen voorstander van het rijden op fossiele brandstoffen, maar willen we wel betogen dat we ons steeds af moeten vragen: ik wil nu de auto pakken, maar is het echt nodig om deze energie hiervoor in te zetten? Gaat er ook een trein, kan ik fietsen, is het de energie (en tijd) sowieso wel waard? Alles wat wij doen, hoe groot of klein ook, heeft impact op onze planeet. We moeten alle materialen en energie dus zo inzetten, dat ze bijdragen aan de natuur (leefomgeving), die op zijn beurt bijdraagt aan het welzijn van mensen (maatschappij), om op die manier vervolgens te leiden tot meer (economische) groei en welvaart.

Dit ziet er als volgt uit:

Hoe integreren we dit binnen de SE-methode?

Zoals hierboven al aan bod is gekomen, denken wij dat binnen het SE-model een duurzame missie op de plek zou moeten komen van de klantvraag. Alleen op die manier zorgen we voor de juiste, duurzame input, die op zijn beurt tot het ontwikkelen van écht duurzame systemen zal leiden. Op dit moment is binnen SE geen structurele ruimte gereserveerd voor duurzaamheid. Zouden we dat wel doen, dan zouden we afbeelding 5 hierboven implementeren op de plek van de klantvraag in afbeelding 1, om op die manier altijd alle beslissingen binnen een project hieraan te toetsen. Eerder in dit artikel stelden we de vraag of de klantvraag hiermee dan niet uit beeld verdwijnt. Uitgaande van deze visie, zal deze echter niet uit beeld verdwijnen. Sterker nog: de klantvraag kan alleen goed en écht duurzaam ingevuld worden, wanneer aan de andere criteria (een gezonde leefomgeving en welzijn) voldaan is. Dit zijn immers voorwaarden voor een florerende economie op lange termijn.

Meer welvaart: doel of middel?

Om duurzaamheid als uitgangspunt te nemen bij alle nieuwe systemen die we ontwikkelen, is het nodig dat we een belangrijke verschuiving maken in ons denken. In het verleden, denk bijvoorbeeld aan de Middeleeuwen of het begin van de 20^e eeuw, heeft meer welvaart regelmatig geleid tot meer welzijn. Toen we rijker werden, waren er meer en betere middelen voor goede gezondheidszorg, betere scholing en comfortabele woningen. Maar sinds (ongeveer) de jaren ’70 gaan in Westerse landen welvaart en welzijn niet meer hand in hand: een hogere welvaart heeft in veel gevallen helemaal niet tot een hoger welzijn geleid. Sterker nog: het streven naar meer welvaart heeft onze aarde uitgeput, onze grondstoffen schaars gemaakt en arme bevolkingsgroepen nóg armer gemaakt. Waar we voorheen economische groei ambieerden omdat dit leidde tot meer welzijn, is meer welvaart langzamerhand een doel op zich geworden. Het middel dat eerst ingezet werd omdat het leidde tot een beter leven, werd nu de hoogste ambitie. We zijn middel en doel gaan verwarren.

Om daadwerkelijk duurzame systemen te kunnen ontwikkelen, moeten we terug naar optimalisatie van natuur en welzijn als doel, in plaats van welvaart. Dat betekent niet dat welvaart en economie volledig uit beeld verdwijnen. Zoals we in dit artikel duidelijk gemaakt hebben, blijft economie een belangrijk onderdeel van onze duurzame visie. Het dient alleen invulling te geven aan verbetering van klimaat en (primair) welzijn. Door ieder systeem continu te toetsen aan de impact op en bijdrage aan natuur en welzijn, kunnen we tot écht duurzame systemen komen.

-

N.B. Verschillende nationale en internationale partijen op het gebied van duurzaamheid (waaronder dus de Verenigde Naties), hebben de afgelopen decennia uitvoerig onderzoek gedaan naar duurzaamheid. De informatie die in dit artikel gegeven wordt, wordt breed gedragen door onder andere de Verenigde Naties, Stokholm Resilience Center en Wageningen Universiteit. Onze consultant Sies Overbeek is binnen Dutch Boosting Group expert op het gebied van sustainable systems engineering.

* Albert Einstein: “We cannot solve our problems with the same thinking we used when we created them.”