Auteur: Jil Hötte
Vijf lessen over co-creatie binnen inwonersparticipatie
Jarenlang, tijdens mijn ontwerp-studie, heb ik gedacht dat ik niet creatief ben. Elke keer dat ik ‘schetsend’ voor een wit vel papier zat, brak het zweet me uit. Totdat ik begreep: iedereen is creatief, maar creativiteit uit zich bij iedereen anders. Om creatief te zijn heb ik voeding en kaders nodig. Dus geen wit vel papier, maar één waar al elementen opstaan. Dan ga ik samenhang zoeken en maak ik een ontwerp waarin alles zo goed mogelijk gecombineerd wordt. Die vorm van creativiteit is bijzonder handig voor co-creatie. Bij co-creatie ga je samen ontwerpen, waarbij alle deelnemers invloed hebben op het proces en het resultaat. Maar waarom, wanneer en hoe pas je co-creatie succesvol toe?
Co-creatie staat op de op-een-na-hoogste trede op de participatietrap (zie afbeelding hieronder) als het gaat om inwonersparticipatie. Het is dus een intensieve vorm van participatie. Bij co-creatie geeft de overheid de controle over proces en resultaat gedeeltelijk aan de inwoners. Dat is natuurlijk spannend, en er heerst bij overheden dan ook een zekere angst voor co-creatie. Helaas heeft die angst juist een averechts effect: door die angst en de voorzichtigheid eromheen, gaat het binnen co-creatie-processen wel eens fout. Maar het kán ook goed gaan, weet ik uit eigen ervaring. In succesvolle co-creatie-processen verrijken de ideeën van de participanten het proces, kunnen mensen (óók die met een sterke mening) beter luisteren naar elkaar, is er meer begrip én worden deelnemers soms zelfs (mede-)eigenaar van het resultaat, waarbij ze helpen om het tot stand te brengen.
Hoe zetten we co-creatie optimaal in? En wat levert dat op? Hieronder deel ik de lessen uit de eerste paar iteraties (rondes) van mijn persoonlijke zoektocht naar succesvolle co-creatie, die nog zeker niet is afgerond.
Les #1: Laat iemand met de juiste vaardigheden het proces begeleiden
Net zoals je voor de aanleg van een badkamer een loodgieter nodig hebt, heb je voor een co-creatie-proces mensen nodig die opgeleid en vaardig zijn in co-creatie. Helaas heb ik dit vaak mis zien gaan in projecten, ook al had iedereen de beste bedoelingen. Voor co-creatie heb je allerlei vaardigheden nodig: goed luisteren, doorvragen, creativiteit aanwakkeren bij mensen, ontwerpen, communicatieve vaardigheden, testen en toetsen of je op de juiste weg bent, afstemming en harmonie zoeken tussen ideeën… en meer! En dat allemaal in de juiste volgorde en op de juiste manier. Laat het project dus begeleiden door iemand met de juiste skills.
Les #2: Zet de juiste stappen in het proces (en herhaal indien nodig)
Co-creatie staat of valt met een aantal stappen, die onderdeel zijn van een breder proces. Als ik werk aan een co-creatie-traject, begin ik met stap 1: het voeren van verkennende gesprekken met de participanten en stakeholders met wie ik samen ga ontwerpen. Zo leer ik hen kennen. Vervolgens bespreken we samen hun problemen, eisen en wensen en stel ik de probleemstelling en het programma van eisen op. Pas daarna ga ik samen ideeën genereren en ontwerpen. Deze eerste stappen worden in de praktijk lang niet altijd gezet, terwijl ze heel belangrijk zijn om tot een goed resultaat te komen. Bereid je er ook op voor dat je stappen zult moeten herhalen; in vrijwel elk creatief proces komen gaandeweg meer problemen, eisen, wensen en ideeën oppoppen. Dit is normaal. Blijf daarom flexibel en werk altijd in iteraties.
Les #3: Zorg dat je medestanders zoekt
Co-creatie doe je niet alleen. Naast de participanten van de co-creatie heb je ook in je interne organisatie medestanders nodig. Regelmatig zie ik binnen overheden dat er bestuurders zijn die ontzettend graag met co-creatie willen werken, terwijl hun ambtenaren (terecht of onterecht) heel voorzichtig zijn óf komen er ambtenaren met het idee om met co-creatie te werken en vinden zij bestuurlijk geen draagvlak. Dit kan co-creatie in de weg zitten, omdat je de kaders mist om het ontwerp en keuzes samen met de participanten te maken. Het is dus ontzettend belangrijk om aan het begin van een project intern en extern medestanders te zoeken en de tijd te nemen om een gezamenlijk beeld en doel te creëren. Wees je er echter ook van bewust dat draagvlak niet het doel van co-creatie is en je dat ook niet per definitie gaat creëren. Het is belangrijker om begrip voor elkaar te creëren en voldoende kaders te zoeken.
Les #4: Investeer in het vertrouwen van de betrokkenen
Als je al een keer aan een participatietraject hebt gewerkt en in de wijk met mensen hebt gepraat, dan weet je vast al dat er op veel plekken weinig vertrouwen is in de overheid. Vaak komt dat wantrouwen ergens vandaan: van afspraken die niet zijn nagekomen tot hele co-creatie-trajecten waar nooit op terug is gekomen. Mij maakt dit verdrietig en de enige conclusie die ik kan trekken is: investeer in het vertrouwen van de burger. Geef altijd terugkoppeling. Wees helder, eerlijk en transparant. Doe wat je zegt en zeg wat je doet. Daarnaast is het goed om duidelijke kaders te stellen en ook hier eerlijk over te communiceren. Zo weten inwoners waar ze wel en niet over mogen meebeslissen. Waarschijnlijk is er meer nodig om structureel het vertrouwen van inwoners terug te winnen, maar we kunnen wel een begin maken!
Les #5: Weet wanneer je wel en niet met co-creatie aan de slag moet gaan
Het doet me pijn om dit te zeggen, maar soms is co-creatie simpelweg niet de juiste methode voor participatie. Er zijn projecten waarin je als overheid inwoners niet mee kunt laten beslissen. Bijvoorbeeld als het resultaat al helemaal vaststaat. In dat geval kun je er hooguit met inwoners over praten hoe je zo weinig mogelijk overlast kunt creëren. Wel zou ik willen aanmoedigen om jezelf zo vroeg mogelijk in een project af te vragen of je echt de oplossing al vast moet leggen voordat je met inwoners in gesprek gaat, want op deze manier sluit je de deur voor nieuwe en betere ideeën en voor het verbeteren van de relatie met je inwoners. Vraag jezelf af of je gewoon bang en voorzichtig bent óf dat co-creatie echt niet geschikt is.
Deze 5 lessen zijn het resultaat van de eerste iteraties in mijn zoektocht naar de manier waarop we co-creatie succesvoller kunnen maken. Tegelijkertijd valt er nog veel meer te leren! Wat zijn de harde kaders en randvoorwaarden om co-creatie succesvol toe te passen? Hoe kan het structureel bijdragen aan het vertrouwen in de overheid? Deze en andere vragen wil ik graag beter onderzoeken.
Mijn witte velletje over co-creatie is dus niet meer zo wit, maar ook nog niet vol. Wil jij elementen toevoegen en zo bijdragen aan het vullen van mijn witte vel? Vind jij het leuk om het volgende gedeelte van mijn zoektocht samen te doen? Wil je een keer een project samen co-creatief aanpakken? Of wil je gewoon een keer een kopje koffiedrinken? Ik sta er altijd voor open, neem gerust contact met mij op!
